بمباران شهرها
عراق در زمان جنگ تحمیلی بارها شهرهای ایران مورد تجاوز قرار داد. سپاه پاسداران اعلام کرد با موشک‌های ساخت ایران بغداد را خواهد زد. اولین موشک شلیک شده توسط ایران، بانک هجده طبقه رافدین را در بغداد مورد هدف قرار داد. دومین موشک در باشگاه افسران ارتش عراق در بغداد فرود آمد و حدود دویست نفر از فرماندهان عراقی را به هلاکت رساند. ادامه حملات موشکی ایران به بغداد باعث شد صدام از بغداد فرار کند و به ساطر یکی از شهرهای امن که از سوی فرماندهان ایرانی اعلام شده بود، پناهنده شود.
عراقی‌ها از این حمله غافلگیر شدند، اما یک مقام بلند پایه عراق در مکالمه تلفنی بایک خبرنگار آمریکایی حمله موشکی ایران به بغداد را تکذیب کرد و گفت: «خرابکاران ایرانی یک بمب در داخل ساختمان بانک کار گذاشته بودند که به ساختمان آسیب رساند ولی کسی را حتی مجروح نکرد.» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در واشنگتن نیز گفت: ما چنین برداشت می‌کنیم که انفجار بغداد انفجاری داخلی بوده است و نه یک بمباران. مطبوعات کویت نوشتند: پرتاب موشک به بغداد یک ادعاست.
حمله موشکی ایران به شهرهای بغداد، بصره و العماره هرچند محدود بود، اما موازنه جدیدی را در جنگ شهرهای برقرار کرد که عراق آن را پیش‌بینی نمی‌کرد و به نظر می‌رسید ادامه آن وضع با طولانی شدن زمان و افزایش حجم حمله‌های ایران به شهرهای عراق، آن کشور از حمله به شهرها بازخواهد داشت، در غیر این صورت عراق باید عامل جدیدی در جنگ شهرها وارد معامله کند.
پس از این اقدام ایران (مقابله به مثل) دبیر کل وقت سازمان ملل متحد در پیامی از دولت‌های ایران و عراق خواست تا از حمله به مناطق مسکونی در خاک یکدیگر خودداری کنند.
ایران برای سیاست خود مبنی بر خودداری از گسترش جنگ در مناطق غیرنظامی و برای رعایت حقوق انسان دوستانه، به تقاضای دبیر کل وقت پاسخ مثبت داد و رژیم عراق نیز بر اثر فشار افکار عمومی جهان در ظاهر موافقت خود را اعلام کرد و بدین ترتیب توافق "12 ژوئن 1984" (22/3/1363) شکل گرفت. به دنبال این توافق و بنابر تقاضای دبیر کل شورای امنیت سازمان ملل، قرار شد تا هیأت‌های ناظر آن سازمان برای نظارت بر اجرای مفاد توافق در تهران و بغداد مستقر شوند اما پس از مدتی، رژیم عراق با استناد به دلایل غیرمعقول بارها توافق 12 ژوئن را نادیده گرفت.
سازمان ملل متحد پس از اطلاع از این اقدام هیأت ناظر مستقر در تهران را به بازدید از مناطق مورد حمله فرستاد و در گزارش خود به شورای امنیت این موارد را مورد تأیید قرار داد. اما رژیم عراق برای انحراف افکار عمومی و کاستن از فشارهای بین المللی به دروغ مدعی حمله‌های مشابه ایران به مناطق مسکونی آن کشور شد. عراق،سیاست غیرانسانی حمله به مناطق مسکونی را به منظور وارد ساختن ایران به قبول شرایط تحمیلی آن کشور، همواره تکرار کرد. رژیم بعثی، در دی ماه سال 1365 برای چندمین بار جنگ شهرها را آغاز و حمله به مناطق مسکونی و غیرنظامی ایران را به وحشیانه‌ترین وجهی دنبال کرد که در پی آن، مدارس، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و... مورد حمله کور بمب و موشک قرار گرفتند و حتی اماکن مذهبی نیز مصون نماندند.
آخرین و حساس‌ترین جنگ شهرها، حمله موشکی به تهران و شهرهای مرکزی ایران بود، در این اقدام از تاریخ دهم اسفند ماه سال 1366 موشک باران تهران آغاز شد و تا یازدهم اردیبهشت ماه سال 1367 ادامه یافت.
عراق در این مدت، متجاوز از 170 بار از موشک میانبرد استفاده کرد و تلفات جانی و آسیب‌های مالی زیادی را وارد کرد در این مرحله نیز ایران بار دیگر برای توقف حمله‌های عراق به اقدام متقابل روی آورد و از موشک‌های میانبرد بر ضد آن کشور استفاه کرد.
مقابله به مثل یا اصل تقابل در تاریخ جنگ، همواره یکی از عموامل مؤثر ایران بود که دشمن را از حمله به مناطق مسکونی و مردم غیرنظامی بازداشته است. با وجود این، همواره خواستار اقدام بین‌المللی برای توقف حمله به مناطق مسکونی بود و در همه مراحل جنگ شهرها، بارها در مجامع بین‌المللی و همچنین در مراسم نماز جمعه تهران اعلام کرد که از حمله به شهرهای عراق به عنوان عمل متقابل اکراه داشته و از هر گونه تلاشی برای اجرای توافق 12 ژوئن حمایت میکند و در صورت خودداری عراق از انجام آن، از اقدام متقابل خودداری خواهد کرد.
البته عراق برای پایان دادن به جنگ شهرها، شروطی را مطرح کرد که بسیار نامربوط و متزلزل بودند و راه از سرگیری آن را برای خود بازمی‌گذاشت. در شرایط پیشنهادی عراق برای پایان دادن به حمله‌ها، مسئله بمباران شهرها به همه جنگ مرتبط شده و هیچ گونه تمایزی بین این گونه اعمال غیرقانونی و غیرانسانی با اقدام دفاع مشروع در جبهه‌های نبرد مشاهده نمی‌شد.
در 6 ماه آغازین جنگ (1359) 413 بار به شهرهای ایران حمله شد. این تعداد حملات در سال‌های بعدی به شرح زیر است:
571 مرتبه سال 1360_476 مرتبه سال 1361_260 مرتبه سال 1362_ 246 مرتبه سال 1363_ 790 مرتبه سال 1364_ 962 مرتبه سال 1365_ 745 مرتبه سال 1366_ 306 مرتبه سال 1367. شهرهای ایران در کل چهار هزار و 769 بار توسط رژیم بعثی عراق مورد بمباران، موشک باران یا گلوله‌باران قرار گرفتند.
از آغاز تا پایان جنگ شهرها بالغ بر 127 شهر (به علاوه جزایر جنوبی کشور) مورد تهاجم قرار گرفتند در بین این شهرها آبادان با بیش از یک هزار و هفده بار، بیش از همه مورد تهاجم واقع شد که در واقع این تعداد معادل 3/21 درصد از کل مجموع حملات به کلیه شهرهای کشور است. شهر اهواز با 316 بار حمله و 6/6 درصد از کل حملات به شهرها در درجه دوم قرار گرفته و سپس دزفول 241 تهاجم یا 1/5 درصد از کل حملات را تحمل نموده است. برخی دیگر از شهرهای ایران به ترتیب زیر هدف حملات هوایی قرار گرفتند. اراک 57 بار، ارومیه 77 بار، اسلام آباد غرب 112 بار، اصفهان 19 بار، اندیمشک 52 بار ، بانه 76 بار، بروجرد 51 بار، بوشهر 42 بار، پاوه 35 بار، پیرانشهر 78 بار، تبریز 76 بار، تهران 92 بار، خرم‌آباد 140 بار، خرمشهر 128 بار، جزایر مختلف خلیج‌فارس 195 بار، مریوان 117 بار، همدان 109 بار، ایلام 177 بار، میاندوآب 10 بار، نهاوند 44 بار و... تعداد شهداء و مجروحین برخی از شهرها بر اثر حملات هوایی به شرح ذیل است:
آبادان 5073 نفر، اراک 895 نفر، ارومیه 1827 نفر، اسلام آباد غرب 1203 نفر، اصفهان 1650 نفر، تهران 2597 نفر، خرم‌آباد 2354 نفر، شیراز 858 نفر، قم 1841 نفر، کرمانشاه 6080 نفر، گیلان‌غرب 725 نفر، مریوان 1269 نفر، مسجد سلیمان 1803 نفر، میانه 768 نفر و ایلام 3334 نفر؛ در مجموع 76 هزار و 873 نفر در اثر حملات هوایی عراق به شهرهای نختلف به شهادت رسیده و یا مجروح شدند.
63 درصد حملات هوایی توسط هواپیما، 9/4 درصد موشک، 9/31 درصد توسط توپخانه انجام می‌شد.بر اساس حقوق بین‌الملل، اقدامات غیرانسانی رژیم بعثی عراق در آن سال‌ها بایستی بی‌درنگ در سال 1359 توسط شورای امنیت سازمان ملل و پیگیری و صدام به عنوان نقض کننده صلح بین‌الملل تنبیه می‌شد، اما حتی پس از صدور قطع‌نامه 598 و اعلام خاویر پرزدکودئیار،دبیر کل وقت سازمان ملل مبنی بر متجاوز بودن دولت عراق،پرونده این تجاوز عملاً‌تا سقوط صدام و دستگیری و محاکمه و اعدام وی مسکوت ماند.
منبع: ماهنامه امتداد مهرماه 1388 شماره 46 صفحه 41
